Έργα Ανάδειξης της Παναγίας Αχειροποιήτου στη Θεσσαλονίκη
Σε πλήρη εξέλιξη βρίσκονται τα έργα ανάδειξης του Ναού της Παναγίας Αχειροποιήτου, τα οποία εκτελούνται από το Υπουργείο Πολιτισμού, μέσω της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης. Το έργο περιλαμβάνει βελτιώσεις που αφορούν την προσβασιμότητα, την ανάδειξη και διαμόρφωση του γύρω χώρου, καθώς και την αποκατάσταση του λιθόκτιστου περιβόλου. Παράλληλα, θα γίνει αντικατάσταση των περισσότερων κιγκλιδωμάτων του, προκειμένου να εξασφαλιστεί η απρόσκοπτη θέαση του μνημείου.
Ο προϋπολογισμός του έργου ανέρχεται σε 500.000 ευρώ και χρηματοδοτείται από το Υπουργείο Πολιτισμού με πόρους του Ταμείου Ανάκαμψης. Η Υπουργός Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη, δήλωσε: «Ο Ναός της Παναγίας Αχειροποιήτου οφείλει το όνομά του στην εικόνα της Θεοτόκου Δεομένης, η οποία, κατά την παράδοση, δεν έχει δημιουργηθεί από ανθρώπινο χέρι. Αντικείμενο ιστορικής σημασίας, το μνημείο αναφέρεται σε χρυσόβουλο του Μιχαήλ του Θ’. Αποτελεί ένα εξαιρετικό αρχιτεκτονικό έργο του τέλους του 5ου αιώνα και σημαντικό μνημείο βυζαντινής τέχνης της Θεσσαλονίκης.»
Τα ιστορικής αξίας ψηφιδωτά, ο διάκοσμος και οι φορητές εικόνες του Ναού συνθέτουν ένα θησαυροφυλάκιο βυζαντινής τέχνης. Το 1988, η UNESCO συμπεριέλαβε στον Κατάλογο Παγκόσμιας Κληρονομιάς τα παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης, συμπεριλαμβανομένου και του Ναού της Παναγίας Αχειροποιήτου. Το έργο επιδιώκει να εξασφαλίσει την προσβασιμότητα, τη διαμόρφωση και ανάδειξη του περιβάλλοντος χώρου, αλλά και την ενεργειακή αναβάθμιση και την πυρασφάλεια του μνημείου. Στόχος είναι να παραδοθεί στους πολίτες της Θεσσαλονίκης και στους επισκέπτες το 2026, σε πλήρη ανάπλαση και προβολή.
Αρχιτεκτονική και Ιστορική Αξία
Η Ναός της Παναγίας Αχειροποιήτου, όπως διατηρείται σήμερα, είναι ένα εξαιρετικό δείγμα της πρωτοβυζαντινής αρχιτεκτονικής. Δομικά είναι με μορφή βασιλικής ελληνιστικού τύπου, με νάρθηκα και υπερώα. Οι συμμετρικές γραμμές και η ομοιογένεια του γλυπτού διακόσμου, συνδυαζόμενες με την νατουραλιστική τεχνοτροπία των ψηφιδωτών, καθιστούν το Ναό ως ένα από τα καλύτερα διατηρημένα παραδείγματα της ύστερης αρχαιότητας στη Θεσσαλονίκη.
Νεότερες έρευνες καταδεικνύουν ότι η Αχειροποίητος ανεγέρθηκε στα τέλη του 5ου ή στις αρχές του 6ου αιώνα, χωρίς υπερώα. Στη συνέχεια, κατά τον 7ο αιώνα, προστέθηκαν υπερώα και εκτεταμένα προσκτήματα. Πολλές σημαντικές επεμβάσεις στην ανωδομή πραγματοποιήθηκαν στο πρώτο μισό του 9ου αιώνα, ενώ το 13ο αιώνα προστέθηκε στο νότιο κλίτος μνημειακή τοιχογραφία των Τεσσαράκοντα Μαρτύρων. Οι μεταγενέστερες προσθήκες, μετά τη μετατροπή του Ναού σε ισλαμικό ευκτήριο το 1430, άλλαξαν τη μορφή του κτιρίου, το οποίο πήρε την τελική του μορφή κατά την αναστήλωσή του την περίοδο 1909-1914.
Σήμερα, ο Ναός καταλαμβάνει ένα οικοδομικό τετράγωνο στο κέντρο της πόλης, με τον περιβάλλοντα χώρο του να περικλείεται από λιθόκτιστο περίβολο, ο οποίος κατασκευάστηκε κατά την περίοδο του μεσοπολέμου. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο περίβολος επισκευάστηκε και ανυψώθηκε, και οι τελευταίες εργασίες ανακόπηκαν λόγω της τοπικής αποδιοργάνωσης που σημειώθηκε.