Η ιστορία της Περγάμου μέσα από μια ιστορική φωτογραφία

«Πανόραμα Περγάμου» είναι η ονομασία που θα μπορούσαμε να δώσουμε σε μια ιστορική φωτογραφία από τα αρχεία της Γαλλικής Σχολής Αθηνών, η οποία πρόσφατα έγινε γνωστή και τεκμηριώνει την ιστορία του Ρωμαίικου στοιχείου της Μικρασιατικής Πολιτείας. Αυτή η φωτογραφία παρέχει στους ερευνητές τη δυνατότητα να αντιληφθούν όχι μόνο την τοπιογραφία της Περγάμου, αλλά και τις ιδιαίτερες στιγμές εορτασμού του Πάσχα, που ενίοτε οδηγούσαν σε έντονες συγκρούσεις, με την παρέμβαση του Πατριαρχείου.

Η φωτογραφία, τραβηγμένη το 1908 από τον Γάλλο αρχαιολόγο Ζοζέφ Σαμονάρ (Joseph Chamonard), αναδεικνύει στοιχεία της πόλης που γνωρίζαμε μέχρι πρότινος μόνο από προφορικές μαρτυρίες ή γραπτές περιγραφές. Στο αριστερό τμήμα της φωτογραφίας, διακρίνεται για πρώτη φορά μετά το 1922 ο κατεστραμμένος Ναός των Αγίων Θεοδώρων, ένα μνημείο που θεωρούνταν εξαφανισμένο. Ο ναός αυτός εθεωρείτο κλασικής Λεσβιακής αρχιτεκτονικής, και ανακατασκευάστηκε το 1870 πάνω σε παλιότερο ναό που χρονολογείται από τον 16ο αιώνα.

Στο δεξιό τμήμα της φωτογραφίας εμφανίζεται ο Ναός της Ζωοδόχου Πηγής, ο τελευταίος Μητροπολιτικός Ναός της πόλης, γνωστός από άλλες φωτογραφίες. Χτίστηκε επίσης στη δεκαετία του 1870, πιθανότατα από συνεργεία Λέσβιων κτιστάδων, ακολουθώντας τον ρυθμό της Λεσβιακής βασιλικής. Η αντιπαράθεση μεταξύ των κατοίκων των δύο ενοριών, των Αγίων Θεοδώρων και της Ζωοδόχου Πηγής, αποτέλεσε σίγουρα μια αντανάκλαση των κοινωνικών και οικονομικών διαφορών που υπήρχαν στην περιοχή.

Αυτή η αντίθεση εκδηλωνόταν με έναν παράδοξο τρόπο κάθε Μεγάλη Παρασκευή, με τη συμμετοχή των κατοίκων σε εορταστικές εκδηλώσεις που εξελίσσονταν σε σύγκρουση. Τη Μεγάλη Πέμπτη το βράδυ, οι άνδρες της Περγάμου συγκεντρώνονταν στις εκκλησίες τους για να συμμετάσχουν στις τελετές, καταναλώνοντας κονιάκ, με την εκφραστική φράση «ξενυχτούσαν τον νεκρό» πίνοντας «κονιάκια για του Χριστέλ’ που πουνεί».

Κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Παρασκευής, οι Επιτάφιοι του κάθε ναού περιφέρονταν ανάμεσα στα σπίτια, και σε κάποιο σημείο, οι δύο Επιτάφιοι συγκρούονταν, με αποτέλεσμα να εξελιχθεί μια πρωτόγνωρη και βίαιη παράδοση, γνωστή ως «η αγριάδα». Στα τέλη του 19ου αιώνα, αυτή η «αγριάδα» είχε σοβαρές συνέπειες, με έναν νεκρό και τραυματίες, γεγονός που οδήγησε τον Μητροπολίτη της Εφέσου να απαγορεύσει την ταυτόχρονη περιφορά των Επιταφίων.

Σήμερα, από τους δύο ναούς δεν σώζεται τίποτα, καθώς ο χώρος του Ναού των Αγίων Θεοδώρων έχει οικοδομηθεί και κατοικηθεί, ενώ στη θέση της Ζωοδόχου Πηγής έχει δημιουργηθεί ένα σύγχρονο σχολείο. Οι Περγαμηνοί σήμερα είναι απόγονοι προσφύγων οι οποίοι έχουν διασκορπιστεί σε όλη την Ελλάδα και σε άλλες χώρες.

Πρέπει να σημειωθεί ότι στην ίδια φωτογραφία από τα αρχεία της Γαλλικής Σχολής Αθηνών διακρίνεται ο αρχαιολογικός χώρος του ιερού των Αιγυπτίων Μεγάλων Θεών. Στο κέντρο, ο ναός του Σεράπιδος, που σύμφωνα με την παράδοση μαρτύρησε ο Αντύπας, ο πρώτος Επίσκοπος της Περγάμου. Δεξιά και αριστερά του ναού υπάρχουν οι δύο στρογγυλοί πύργοι, που λειτουργούσαν ως ιερά του Οσίριδος και της Ίσιδος. Μέχρι τη καταστροφή της Περγάμου από τον Ταμερλάνο, οι ναοί αυτοί χρησίμευαν και για χριστιανικούς σκοπούς, μετατρέποντας το 1922 σε τζαμί.

Εκτός από τα αναφερθέντα, διακρίνεται και η Αρμένικη εκκλησία με το καμπαναριό της, η οποία εξυπηρετούσε τις ανάγκες της μικρής Αρμένικης κοινότητας της Περγάμου, η οποία κατεδαφίστηκε επίσης μετά το 1922. Έτσι, η φωτογραφία αυτή δεν είναι μόνο μια ιστορική μαρτυρία, αλλά ένα παράθυρο στο παρελθόν, που αποκαλύπτει την πολιτιστική και κοινωνική πλούτο μιας εποχής που έχει σβήσει, αφήνοντας πίσω της μόνο αναμνήσεις και διηγήσεις.